Lista Grundmanna – czy jeszcze coś zostało do odkrycia?

Kto z Was rozczytywał się w młodości w przygodach Pana Samochodzika i z wypiekami na twarzy śledził poczynania dzielnego muzealnika? Kto marzył by - tak jak on - odkrywać wojenne skrytki lub zatopione w Jezioraku hitlerowskie transporty skarbów? 

✎ Wojciech Głodek

Zbigniew Nienacki nigdy nie wysłał swojego bohatera na Dolny Śląsk, a wielka szkoda, bo pan Tomasz miałby tutaj niemało do roboty. Fakt, że nie dotarł w ten region nigdy swoim przedziwnym pojazdem nie oznacza bowiem wcale, że nie ma tutaj równie tajemniczych miejsc, jak Niesamowity Dwór w Janówce czy Czarci Ostrów na Śniardwach. Większość zaś tych miejsc wiąże się z historyczną postacią niemieckiego konserwatora zabytków Prowincji Dolnośląskiej - urodzonego w 1892 roku w Jeleniej Górze Günthera Grundmanna.

Jelenia Góra, impreza rekonstrukcyjna Rajd Arado, 2016 / fot. Krzysztof Kobiela

Grundmann studiował historię sztuki w Uniwersytecie Wrocławskim i Monachijskim. W czasie I wojny światowej służył w wojsku, a potem został nauczycielem historii w cieplickiej (obecnie część Jeleniej Góry) Szkole Snycerskiej. W 1932 roku został konserwatorem zabytków Prowincji Dolnośląskiej, którą to funkcję pełnił do końca wojny.

Od 1942 roku Grundmann rozpoczął działania mające na celu uchronienie najcenniejszych zabytków, zarówno tych będących w muzeach państwowych, jak i tych pozostających w rękach prywatnych, przed zniszczeniem, szczególnie w wyniku nalotów alianckich. W tym celu rozpoczął tworzenie składnic w różnych miejscach. Początkowo nie były to wcale jakieś specjalne skrytki, chodziło przede wszystkich o wywiezienie zabytków z dużych miast i terenów najbardziej zagrożonych nalotami. Nikt wtedy jeszcze nie myślał o tym, że Armia Czerwona może dotrzeć na Dolny Śląsk 

Grundmann dokładnie dokumentował miejsca składowania muzealiów, ich lista została odnaleziona w gruzach wrocławskiego urzędu konserwatorskiego. Była zaszyfrowana, jednak niezbyt skomplikowanym szyfrem. Polski historyk sztuki, Józef Gębczak, który od 18 czerwca 1945 roku był kierownikiem Delegatury Naczelnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury i Sztuki, odczytał ją bez większych problemów.

Gębczak wraz ze swoim zespołem odwiedził wszystkie miejsca wskazane na spisie, zwanym już od tego czasu „Listą Grundmanna”. Nie we wszystkich jednak coś znalazł, a i sama lista urywała się na pozycji 74 pod datą 21 czerwca 1944 roku.

Lista Grundmanna

Oto pełna lista składnic Grundmanna ułożona w kolejności alfabetycznej. Podajemy dzisiejszą nazwę miejscowości oraz w nawiasie nazwę niemiecką, potem lokalizację skrytki wraz z informacją na temat tego, co wiemy dziś o jej zawartości. Jeśli znacie jakieś dodatkowe informacje, piszcie w komentarzach pod artykułem. Oczywiście nie powinniście mieć nadziei na odnalezienie jakichkolwiek "skarbów" w wymienionych miejscach, bo są dobrze znane od dawna. Stanowią one jednak część naszej dolnośląskiej historii i warto je odwiedzić tak po prostu!

1. Biedrzychowice (Friedersdorf), powiat lubański, gmina Olszyna, w zamku Gräfin v. Pfeil; zbiory Urzędu Konserwatorskiego z Berlina, archiwum poety Arno Holza, 4500 woluminów pochodzących z Hochschule fur Muzik, część księgozbioru Biblioteki Państwowej z Berlina; odnalezione zbiory przekazano Uniwersytetowi Łódzkiemu.

2. Bobolice (Schräbsdorf), powiat ząbkowicki, gmina Ząbkowice Śląskie, w zamku Gräfin v. Strachwitz; zbiory z berlińskiego Muzeum Etnograficznego; Rosjanie chcieli przewieźć je do Leningradu, jednak nigdy nie dotarły na miejsce.

3. Borowa (Bohrau), powiat wrocławski, gmina Długołęka, w zamku Gräfin v. Schwerin; zbiory Biblioteki Miejskiej we Wrocławiu, Muzeum Miejskiego we Wrocławiu, Archiwum Państwowego we Wrocławiu; losy nieznane.

4. Borowina (Hartau), powiat żagański (województwo lubuskie), gmina Szprotawa, w zamku Gräfin v. Stosch; zbiory Archiwum Miejskiego i Biblioteki Miejskiej z Wrocławia; odnalezione zbiory przekazano Uniwersytetowi Wrocławskiemu.

5. Bożków (Eckersdorf), powiat kłodzki, gmina Nowa Ruda, w pałacu Grafa v. Magnis; zbiory Urzędu Konserwatorskiego z Berlina; część wywieziona przez Niemców, część zaginiona.

Widok na Bożków (pałac po prawej) / fot. Armina Hartenberg, 2015

6. Brzezica (Klein Bresa), powiat strzeliński, gmina Borów, w pałacu Gräfin v. Moltke; miejskie zbiory z Wrocławia; zbiory przekazano do Wrocławia.

7. Cerekwica (Zirkwitz), powiat trzebnicki, gmina Trzebnica, w zamku Grafa v. Ballestrem; zbiory Biblioteki Katolicko-Teologicznej z Wrocławia; losy nieznane.

8. Chełmiec (Kolbnitz), powiat jaworski, gmina Męcinka, w zamku Frh. v. Czettritz; zbiory biblioteki kościoła św. Piotra i Pawła z Legnicy; losy nieznane.

9. Cieplice Śląskie-Zdrój (Bad Warmbrunn), obecnie część miasta Jelenia Góra, w Katolickim Urzędzie Parafialnym; zbiory Archiwum Państwowego z Wrocławia, eksponaty z katedry na Wawelu, Wilanowa, Łazienek, Muzeum Narodowego w Krakowie i z Muzeum Czartoryskich; część zbiorów wywieźli Niemcy, część zarekwirowali Rosjanie, część została rozszabrowana, „resztki” trafiły do Warszawy i Wrocławia.

Pałac Schaffgotschów w Jeleniej Górze Cieplicach / fot. Robert Bezak

10. Dębowy Gaj (Siebeneichen), powiat lwówecki, gmina Lwówek Śląski, w zamku Theodora Watjen; instrumenty i nuty z Państwowej Szkoły Muzycznej we Wrocławiu; losy nieznane.

11. Gaworzyce (Oberquell), powiat polkowicki, w zamku Frh. v. Tschammer; zbiory Urzędu Konserwatorskiego z Berlina i Biblioteki Miejskiej z Wrocławia; zbiory przekazano do Warszawy. 

12. Głębowice (Alteichenau), powiat wołowski, gmina Wiński, w zamku Gräfin v. Pourtales; grafiki z Muzeum Sztuk Pięknych we Wrocławiu; losy nieznane.

13. Gościszów (Giessmannsdorf), powiat bolesławiecki, gmina Nowogrodziec, w Ewangelickim Domie Modlitewnym; zbiory Biblioteki Państwowej z Berlina; zbiory spłonęły.

14. Grodziec (Gröditzburg), powiat złotoryjski, gmina Zagrodno, w zamku i placu ambasadora v. Dirksena; zbiory Biblioteki Państwowej w Berlinie; zbiory przekazano do Krakowa i Warszawy.

Zamek Grodziec / fot. Małgorzata Kosinska

15. Gruszów (Birkholz), powiat świdnicki, gmina Marcinowice, w pałacu rodziny v. Dresky; zbiory Biblioteki Miejskiej z Wrocławia; książki przekazano Uniwersytetowi Wrocławskiemu.

16. Henryków (Heinrichau), powiat ząbkowicki, gmina Ziębice, w Katolickim Urzędzie Parafialnym; zbiory Uniwersytetu Wrocławskiego i Katedry Wrocławskiej; przekazano Uniwersytetowi Wrocławskiemu i archidiecezji wrocławskiej.

17. Kamieniec Ząbkowicki (Kamenz), powiat ząbkowicki, w katolickim kościele parafialnym; zbiory Muzeum Sztuk Pięknych z Wrocławia; losy nieznane.

18. Kamienna Góra (Landeshut), w budynku starostwa powiatowego; zbiory Państwowego Muzeum w Dessau; zbiory przekazano do Dessau.

19. Karpniki (Fischbach), powiat jeleniogórski, gmina Mysłakowice, w zamku Grossherzoga v. Hessen; zbiory Muzeum Zamkowego z Darmstadt; większość wywieziona jeszcze przez Niemców, „resztki” przekazano Uniwersytetowi Wrocławskiemu.

Zamek Karpniki / fot. Marta Halemba-Wołodźko

20. Kiełczyn (Költschen), powiat dzierżoniowski, gmina Dzierżoniów, w plebani katolickiej; zbiory Archiwum Diecezji Wrocławskiej; składnica opróżniona jeszcze przez Niemców.

21. Kłodzko (Glatz), w gimnazjum w dawnej kaplicy; zbiory książek wydawcy HIRT z Wrocławia; losy nieznane.

22. Kościelniki Dolne (Nieder Steinkirch), powiat lubański, gmina Lubań, w kościele ewangelickim; gotycki ołtarz szafkowy z kościoła w Lubaniu; losy nieznane.

23. Krasków (Kratzkau), powiat świdnicki, gmina Marcinowice, w zamku Grafa v. Salisch; prywatne zbiory sztuki z Wrocławia; losy nieznane.

24. Kryniczno (Krintsch), powiat średzki, gmina Środa Śląska, na plebanii i w Katolickim Urzędzie Parafialnym; wyposażenie z Katedry Wrocławskiej; losy nieznane.

25. Krzeszów (Grüssau), powiat kamiennogórski, gmina Kamienna Góra, w kościele św. Józefa; zbiory z Biblioteki Państwowej z Berlina i Archiwum Państwowego we Wrocławiu (m.in. rękopisy dzieł Mozarta, Beethovena i Bacha); losy nieznane.

Widok na Krzeszów z góry Św. Anny / fot. Artur Zając

26. Kuchary (Kuchendorf), powiat dzierżoniowski, gmina Łagiewniki, w zamku Frf. v. Zeidlitz u. Leipe; zbiory Kuratora Uniwersytetu i Politechniki we Wrocławiu; losy nieznane.

27. Kunów (Kuchna), powiat zgorzelecki, gmina Zgorzelec, w zamku major v. Hartwiga; zbiory Muzeum Miejskiego ze Zgorzelca i Archiwum Miejskiego ze Zgorzelca; losy nieznane.

28. Lasów (Lissa), powiat zgorzelecki, gmina Pieńsk, w zamku Johanna Droeschera; archiwum Ministerstwa Kultury z Berlina; losy nieznane.

29. Lubomierz (Liebenthal), powiat lwówecki, w kościele benedyktynek; wyposażenie z klasztoru cystersów w Lubiążu (stalle, rzeźby, obrazy, konfesjonały składnica opróżniona jeszcze przez Niemców.

30. Luboradz (Lobris), powiat jaworski, gmina Mściwojów, w zamku Grafa v. Wolkenstein-Trostburg; prywatne zbiory sztuki z Wrocławia; przekazano do Warszawy.

31. Lwówek Śląski (Löwenberg), w kościele katolickim; rzeźby i ołtarze z kościołów wrocławskich; losy nieznane.

32. Łojowice (Louisdorf), powiat strzeliński, gmina Wiązów, w zamku barona v. Karnapp; instrumenty Państwowej Szkoły Muzycznej z Wrocławia, zabytkowe meble z Wrocławia; większość została rozszabrowana, „resztki” przekazano do Wrocławia.

33. Mańczyce (Manze), powiat strzeliński, gmina Borów, w zamku Kurta v. Rohr; zbiory Biblioteki Uniwersyteckiej z Wrocławia; losy nieznane.

Pałac Mańczyce / fot. Łukasz Danielczyk

34. Michałkowa (Michelsdorf), powiat wałbrzyski, gmina Walim, w zamku barona v. Zedlitz u. Kynau; archiwa Urzędu Konserwatorskiego z Berlina; zbiory wywiezione jeszcze przez Niemców.

35. Mietków (Mettkau), powiat wrocławski, w zamku Frau v. Schenk; zbiory Urzędu Konserwatorskiego z Wrocławia; część zbiorów została wywieziona jeszcze przez Niemców, większość rozszabrowana, „resztki” przekazano do Krakowa.

36. Młynica (Mellendorf), powiat dzierżoniowski, gmina Łagiewniki, w zamku Prinza Georga zu Schoenaich-Carolath; archiwa Kuratora Uniwersytetu i Politechniki z Wrocławia; losy nieznane.

37. Mrowiny (Konradswaldau), powiat świdnicki, gmina Żarów, w pałacu K. A. v. Kulmiz; zbiory Archiwum Miejskiego z Wrocławia; losy nieznane.

38. Mysłakowice (Erdmannsdorf), powiat jeleniogórski, w zamku Reichsschule der SA (dawny pałac Hohenzollernów); zbiory Urzędu Konserwatorskiego z Berlina; losy nieznane.

39. Mysłów (Seitendorf), powiat jaworski, gmina Bolków, w zamku (dawne probostwo) Ewy Hacke; archiwa Urzędu Konserwatorskiego z Berlina i prywatne zbiory; losy nieznane.

40. Namysłów (Namslau), (województwo opolskie), w Browarze Haselbacha; zbiory Muzeum Państwowego z Dessau oraz Instytutu Medycznego Uniwersytetu Wrocławskiego; losy nieznane.

41. Nowa Ruda (Neurode), powiat kłodzki, w gmachu więzienia; archiwa Ministerstwa Sprawiedliwości z Berlina; losy nieznane.

Nowa Ruda / fot. Piotr Weber, 2015

42. Nowy Kościół (Neukirch), powiat złotoryjski, gmina Świerzawa, w zamku Frh. v. Zeidlitz u. Neukirch; prywatne zbiory sztuki z Wrocławia i zbiory z Biblioteki Miejskiej z Wrocławia; zbiory spłonęły.

43. Oleśnica (Oels), w kościele parafialnym św. Jerzego; zbiory Instytutu Botanicznego Uniwersytetu Wrocławskiego, m.in. herbarium Silesianum (Zielarz Śląski); zbiory spłonęły.

44. Ołdrzychowice Kłodzkie (Ullersdorf), powiat kłodzki, gmina Kłodzko, w zamku Grafa v. Magnis; archiwa Urzędu Konserwatorskiego z Berlina; zbiory wywieźli Rosjanie.

45. Paczków (Patschkau), powiat nyski (województwo opolskie); archiwum Urzędu Konserwatorskiego z Opola; przekazano do Warszawy.

46. Pielaszkowice (Pläswitz), powiat średzki, gmina Udanin, w zamku Frh. v. Buddenbrock; zbiory Biblioteki Uniwersyteckiej z Wrocławia; przekazano Uniwersytetowi Wrocławskiemu.

47. Polakowice (Dreiteichen), powiat wrocławski, gmina Żórawina, w zamku B. Pomme; zbiory Biblioteki Uniwersyteckiej z Wrocławia; losy nieznane.

48. Prudnik (Neustadt), (województwo opolskie), w majątku Bruno Fippera; zbiory sztuki z Wrocławski (m.in. kolekcja śląskich średniowiecznych rzeźb); przekazano do Bytomia.

49. Ramułtowice (Ramfeld), powiat średzki, gmina Kostomłoty, w zamku Grafa Henkel v. Donnersmarck; zbiory Archiwum Miejskiego z Wrocławia i Biblioteki Miejskiej z Wrocławia; część rozszabrowana, resztę przekazano do Wrocławia.

50. Rościsławice (Riemberg), powiat trzebnicki, gmina Oborniki Śląskie, w budynku nadleśnictwa; zbiory Archiwum Państwowego z Wrocławia; losy nieznane.

51. Roztocznik (Olbersdorf), powiat dzierżoniowski, gmina Dzierżoniów, w zamku Grafa v. Zeidlitz; zbiory Archiwum Państwowego z Wrocławia; losy nieznane.

52. Roztoka (Rohnstok), powiat świdnicki, gmina Dobromierz, w pałacu Grafa v. Hochberg; wyposażenie zamku Książ; część zbiorów wieźli jeszcze Niemcy, resztę przekazano do Krakowa i Warszawy.

Pałac w Roztoce / fot. Tomasz Budzyń, 2016

53. Siedlęcin (Boberrönrsdorf), powiat jeleniogórski, gmina Jeżów Sudecki, w Wieży Książęcej (wtedy budynek mieszkalny) Grafa v. Schaffgotsch; zbiory Urzędu Konserwatorskiego z Berlina i Wrocławia i prywatne zbiory Schaffgotschów; przekazano do Wrocławia.

54. Siedlisko (Carolath), powiat nowosolski (województwo lubuskie), w zamku Furstin v. Carolath-Beuthen; zbiory Urzędu Konserwatorskiego z Berlina; losy nieznane.

55. Sobieszów (Hermsdorf), obecnie część miasta Jelenia Góra, w Zarząd Dóbr Grafa v. Schaffgotsch; zbiory Archiwum Państwowego we Wrocławiu; przekazano do Wrocławia.

56. Sobótka (Zobten), powiat wrocławski, w Katolickim Urzędzie Parafialnym i w kościele św. Anny; zbiory Muzeum Diecezjalnego z Wrocławia, Archiwum Diecezjalne z Wrocławia, zbiory Biblioteki Katedralnej z Wrocławia (w tym zaginione bulle papieskie z 1155 i 1245 roku), Państwowej Szkoły Budowlanej z Wrocławia, Biblioteki Medycznej Żydowskiego Szpitala z Wrocławia; część zbiorów rozszabrowano, resztę przekazano do Krakowa i Wrocławia.

57. Starościn (Sterzendorf), powiat namysłowski (województwo opolskie), gmina Świerczów, w zamku Graf v. Saurma-Jeltsch; zbiory Biblioteki Uniwersyteckiej z Wrocławia; losy nieznane.

58. Stolec (Stolz), powiat ząbkowicki, gmina Ząbkowice Śląskie, w zamku SA Obergruppe „Schlesien” (dawnym pałacu); zabytkowe meble z wrocławskich muzeów; większość zarekwirowana przez Rosjan (losy nieznane), „resztki” przekazane do Wrocławia.

59. Strzelin (Strehlen), na plebani kościoła parafialnego; zbiory Muzeum Diecezjalnego z Wrocławia, w tym 30 rzeźby; rzeźby przekazano do Wrocławia, losy pozostałych zbiorów nieznane.

60. Studniska Dolne (Nieder Schönbrunn), powiat zgorzelecki, gmina Sulików, w zamku Grafa v. Finckenstein; zbiory Muzeum Miejskiego ze Zgorzelca; losy nieznane.

61. Szczytna (Ruckers), powiat kłodzki, w zamku Waldstein (Zamek Leśna); zbiory Muzeum Zamkowego z Wrocławia; losy nieznane.

Stacja kolejowa w Szczytnej / fot. Wojciech Głodek, 2014

62. Szklarska Poręba Średnia (Mittel Schreiberhau), powiat jeleniogórski, obecnie miasto Szklarska Poręba, w willi Zimmermanna; zbiory Muzeum Sztuk Pięknych we Wrocławiu; przekazano do Warszawy.

63. Szprotawa (Sprottau), powiat żagański (województwo lubuskie), w katolickich kościołach; archiwum Biblioteki Miejskiej z Wrocławia; przekazano do Wrocławia.

64. Świebodzice (Freiburg), powiat świdnicki, w Zakładach Leczniczych Prowincji Śląskiej; zawartość nieznana; losy nieznane.

65. Świerzawa (Schönau an der Katzbach), powiat złotoryjski, w kościele św. Jana; archiwa Instytutu Mineralogiczno-Petrograficznego z Wrocławia, rzeźby profesora von Gosena; losy nieznane.

66. Warmątowice Sienkiewiczowskie (Eichholz), powiat legnicki, gmina Krotoszyce, w zamku Frf. v. Zeidlitz u. Neukirch; zbiory numizmatyczne z Wrocławia; losy nieznane.

67. Wiązów (Wansen), powiat strzeliński, na plebani kościoła parafialnego; archiwum Arcybiskupiego Generalnego Wikariatu z Wrocławia; losy nieznane.

68. Wierzbna (Würben), powiat świdnicki, gmina Żarów, w kościele parafialnym; nagrobki książąt piastowskich z Wrocławia; przekazano do Wrocławia.

69. Wierzchowice (Wirschkowitz), powiat milicki, gmina Krośnice, w zamku Grafa v. Hochberg; zawartość nieznana; losy nieznane.

70. Woskowice Małe (Lorzendorf), powiat namysłowski (województwo opolskie), gmina Namysłów, w zamku K. v. Loesch; archiwum Urzędu Konserwatorskiego z Berlina; losy nieznane.

71. Zagrodno (Adelsdorf), powiat złotoryjski, w zamku Gräfin Pfeil; prywatne zbiory sztuki z Wrocławia i zbiory Urzędu Konserwatorskiego z Wrocławia; losy nieznane.

72. Zagórze Śląskie (Kynau), powiat wałbrzyski, gmina Walim, w zamku Frh. v. Zeidlitz u. Neukirch (Zamek Grodno); archiwa Urzędu Konserwatorskiego z Berlina; losy nieznane.

Zamek Grodno w Zagórzu Śląskim / fot. CKiT w Walimiu, 2016

73. Żarska Wieś (Florsdorf), powiat zgorzelecki, gmina Zgorzelec, w zamku H. H. Schaeffera; zbiory sztuki średniowiecznej z Muzeum Miejskiego ze Zgorzelcu; losy nieznane.

74. Żelowice (Silbitz), powiat strzeliński, gmina Kondratowice, w zamku Grafa v. Stillfried; zbiory Archiwum Miejskiego z Wrocławia; przekazano Uniwersytetowi Wrocławskiemu.